गुरुवार, 25 अप्रैल 2013

बोलने में है भाषा की शक्ति


Josef Oberbauer writes about the importance of spoken languages for the studies and growing tendency and need to save spoken languages.


ਆਮ ਬੋਲਚਾਲ ਦੀ ਬੋਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਭਿੰਨ ਅੰਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ. ਇਸਨੂੰ ਬਚਾਓਣਾ ਅਤੇ ਪੜਾਈ ਲਿਖਾਈ ਲਈ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨਾ ਕਿੰਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ, ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਮਉੰਸ਼ਨ ਤੋਂ ਜੋਸਫ ਓਬਰਬਾਵਰ.


पश्चिम को आज अगर प्राकृतिक विज्ञान और अविष्कारों का गढ़ माना जाता है, तो इसकी जड़ सदियों पुराने पुनर्जागरण (Renaissance) के समय में है जब लैटिन, ग्रीक और अरबी जैसी उच्च विकसित भाषाओं में लिखे गए प्रकृति के नियमों से सम्बंधित अनेक शोध कार्यों को सरल भाषाओं में उपलब्ध करवाने के प्रयास आरम्भ हुए। इटली के कवि दान्ते एलीगियरी (Dante Alighieri) ने अनेक महान कृतियों को 'दैवी हास्य' (The Divine Comedy, La Divina Commedia) नामक प्रसिद्ध ग्रन्थ के रूप में न केवल सरल भाषा में अनुवाद किया बल्कि अपने ढंग से उन्हें दोबारा लिखा। मार्टिन लूथर (Martin Luther) ने बाईबल को जर्मन भाषा में अनूदित करके इसे सुलभ बनाया और जर्मन भाषा को एक नया जन्म दिया। हालांकि उस समय में बाईबल का अन्य भाषाओं में अनुवाद प्रतिबंधित था। पर उसने यह काम साक्सेन के राजा के संरक्षण में किया। विकसित भाषाओं के वर्चस्व को तोड़ने के इस युग को मानवतावाद का नाम दिया गया। अनेक मानवतावाद और पुनर्जागरण के लेखक आम बोले जानी भाषाओं के पक्के ज्ञानी थे और उन्होंने अपनी कृतियों में इनका भरपूर उपयोग किया, जैसे फ़्रांस के François Rabelais, स्पेन के Miguel de Cervantes और इंगलैण्ड के शेक्सपीयर। उनकी कृतियां उस समय के शब्दों, लोकोक्तियों और मुहावरों से भरपूर हैं। एक बोलचाल की भाषा अनेक उपभाषाओं, शब्दों और मुहावरों के द्वारा जीवन्त बनती है और इसमें सदियों तक जीवित रहने की ताकत होती है। और यह ताकत लोगों द्वारा बोले जाने से ही आती है। भाषा जीवन शक्ति और जीने की इच्छा की अभिव्यक्ति है। कभी न कभी मनुष्य को उसकी ओर ध्यान देना ही पड़ता है। जो भाषा की कद्र करता है, वह उसे बोलने वाले की भी कद्र करता है। कला और राजनीति तभी सफ़ल होते हैं जब वे लोगों की भाषा का आदर करें। हालांकि सरकारी नियम, नए विचार और विदेशी भाषाएं जैसे कई कारक बोलचाल की भाषा पर असर डालते हैं पर फिर भी इनका दमन या इन्हें खत्म करना असम्भव है। स्पेनी तानाशाह Francisco Franco ने दशकों तक स्पेन की Catalan, Basque कैसी कई छोटी भाषाओं को दबा कर रखा। उसके राज्य काल में स्पेनिश को छोड़ कर किसी और भाषा का उपयोग प्रतिबंधित था। लेकिन लोगों ने किसी तरह इन भाषाओं को छुपा कर जीवित रखा और उसके जाने के बाद फिर से जीवन्त किया। आज स्पेन के अन्दर ही कातालान भाषा के अपने टीवी चैनल, पुस्तकालय, समाचार पत्र पत्रिकाएं हैं। कातालान भाषा पूरी शिक्षा सम्भव है। इस भाषा को बोलने वाले 80 लाख लोग हैं। व्यवहारिक रूप में एक भाषा तभी मान्य है जब उस भाषा में स्कूलों में भूगोल, भौतिक विज्ञान, रसायन विज्ञान, गणित, इतिहास आदि सभी विषय पढ़ाए जाते हों, प्रबंधन और बोल चाल में उसका उपयोग होता हो, टीवी, पत्र, पत्रिकाएं आदि संचार माध्यम उस भाषा में उपलब्ध हों। आज जैव विविधता के संरक्षण के युग में बहुत सी लुप्त हो रही भाषाओं को दोबारा खोजा जा रहा है, उन पर अनुसंधान किया जा रहा है और उन्हें संरक्षित किया जा रहा है जैसे मध्य अमरीका की कई भाषाएं। आइए उम्मीद करें कि ये भाषाएं केवल किसी संग्रहालय का हिस्सा बन कर नहीं रह जाएंगी बल्कि फिर से जीवन्त भाषाएं बन पाएंगी।

-Josef Oberbauer


Wenn der Westen als Ort der Naturwissenschaften und der Entdeckungen gilt, dann ist zu beachten, dass diese Denkweise und Lebensform viele Jahrhunderte vorher aus dem Respekt und der Neugier für die tatsächlich gesprochenen Sprachen entsteht. Der Erforschung der Naturgesetze geht im 15. Jahrhundert die Wiedergeburt (Renaissance) des pragmatischen Denkens der Antike voran. Die Voraussetzung dafür aber liegt in einer neuen Einschätzung der Sprache. Dante Alighieri (1265-1321) erreicht in Italien sein Publikum indem er sich der gesprochenen Sprache bedient, die er zur Kunstform entwickelt. Die Autoren des Humanismus und der Renaissance wie Rabelais in Frankreich (1494-1553), Cervantes in Spanien (1547-1616) und Shakespeare in England (1564-1616) besitzen umfassende Kenntnis der gesprochenen Sprache und nehmen diese in vollem Umfang in ihre Werke auf, so dass diese Enzyklopädien der Wörter und Sprichwörter ihrer Zeit darstellen. Eine gesprochene Sprache setzt sich aus Dialekten, Jargons und Redeweisen zusammen, die nebeneinander und miteinander bestehen.

Die gesprochenen Sprachen überdauern die Jahrhunderte, weil sie stark sind. Sie sind stark weil sie von Menschen gesprochen werden. Sprachen sind Ausdruck von Lebenskraft und Lebenswillen. Sie erzwingen über kurz oder lang dass man sie beachtet. Wer eine Sprache achtet, zeigt damit zugleich, dass er ihre Sprecher achtet. Kunst und Politik sind erfolgreich, wenn sie mit der gesprochenen Sprache rechnen. Während zahlreiche Faktoren wie staatliche Verordnungen, Neuerungen sowie Fremdsprachen auf die gesprochene Sprache einwirken, ist es unmöglich, eine gesprochene Sprache zu unterdrücken oder zu beseitigen. Heute, im Zeitalter des biologischen Artenschutzes, werden auch sehr selten gewordene Sprachen wie z.B. einige Sprachen Mittelamerikas, gesucht, erforscht und bewahrt. Bleibt zu hoffen, dass diese Sprachen nicht nur als Museumsstücke, sondern als lebendige Sprachen erhalten werden.

-Josef Oberbauer